افتادگی پلک و کم کاری تیروئید (هیپوتیروئیدیسم) می توانند با یکدیگر ارتباط مستقیم داشته باشند، هرچند این تظاهر به ندرت رخ می دهد. افتادگی پلک (که در پزشکی پتوز یا Ptosis نامیده می شود) ناشی از کم کاری تیروئید، معمولاً به دلیل کاهش تحریک سیستم عصبی سمپاتیک بر روی عضلات پلک فوقانی (عضله مولر) ایجاد می شود. در نتیجه، پلک حالت افتاده پیدا می کند. این وضعیت، برخلاف تظاهرات چشمی شایع تر که در پرکاری تیروئید (بیماری گریوز) دیده می شود، اغلب با شروع درمان جایگزینی هورمون تیروئید (لووتیروکسین) و بازگشت سطح هورمون ها به حالت طبیعی (Euthyroid)، بهبود یافته یا به طور کامل برطرف می شود.
این مقاله به صورت تخصصی به بررسی مکانیسم های این ارتباط، علائم چشمی همراه (مانند پف پلک و خشکی چشم)، فرآیند تشخیص دقیق آزمایشگاهی، و استراتژی های درمانی گام به گام می پردازد. محتوای ارائه شده بر اساس آخرین شواهد بالینی و منابع تخصصی تهیه شده است و صرفاً جنبه اطلاع رسانی دارد و به هیچ عنوان جایگزین تشخیص و درمان توسط متخصص غدد یا بهترین دکتر فوق تخصص چشم در مشهد نخواهد بود.
چرا کم کاری تیروئید باعث افتادگی پلک می شود؟
افتادگی پلک یا بلفاروپتوز (Blepharoptosis)، به وضعیتی اطلاق می شود که لبه پلک فوقانی پایین تر از موقعیت طبیعی خود قرار می گیرد. در موارد شدید، این افتادگی می تواند محور بینایی را مسدود کرده و در دید اختلال ایجاد کند. در حالی که علل شایع پتوز شامل افزایش سن یا ضعف مادرزادی عضلات است، ارتباط آن با کم کاری تیروئید از طریق مکانیسم های سیستمیک و پیچیده تری رخ می دهد.
سه مکانیسم اصلی این ارتباط را توضیح می دهند:
۱. مکانیسم نوروژنیک (کاهش تون سمپاتیک)
این شایع ترین مکانیسم ارتباط مستقیم کم کاری تیروئید و پتوز است.
- عضله مولر (Müller’s muscle) یک عضله صاف در پلک فوقانی است که در کنار عضله اصلی (لواتور)، به بالا نگه داشتن پلک کمک می کند.
- عملکرد عضله مولر مستقیماً توسط سیستم عصبی سمپاتیک کنترل می شود.
- هورمون های تیروئید برای حفظ «تون» یا تحریک طبیعی سیستم عصبی سمپاتیک ضروری هستند. در هیپوتیروئیدیسم شدید، سطح پایین هورمون ها منجر به کاهش این تون سمپاتیک شده و عضله مولر شل می شود. این امر منجر به افتادگی خفیف تا متوسط (معمولاً ۱ تا ۲ میلی متر) در یک یا هر دو پلک می گردد.
در متون تخصصی به این ارتباط اشاره شده است:
“Mild drooping of the eyelids is also seen in some patients due to loss of sympathetic tone; however the occurrence of complete bilateral ptosis is rare in the setting of hypothyroidism.”
ترجمه: «افتادگی خفیف پلک ها در برخی بیماران به دلیل از دست دادن تون سمپاتیک مشاهده می شود؛ با این حال، وقوع پتوز کامل دوطرفه (افتادگی کامل هر دو پلک) در زمینه کم کاری تیروئید نادر است.»
۲. مکانیسم مکانیکی (ادم میگزودماتوز)
کم کاری تیروئید، به ویژه در موارد شدید و درمان نشده، منجر به وضعیتی به نام میگزودم (Myxedema) می شود. در این حالت، موکوپلی ساکارید ها (گلیکوزآمینوگلیکان ها)، به ویژه هیالورونیک اسید، در بافت همبند پوست و سایر بافت ها تجمع می یابند.
این تجمع در پلک ها باعث ایجاد تورم، سنگینی و پف آلودگی شدید می شود. این سنگینی بافت (ادم) می تواند به صورت «مکانیکی» باعث پایین کشیده شدن پلک و بروز پتوز یا تشدید آن شود.
۳. مکانیسم خود ایمن (بیماری چشمی تیروئید – TED)
بیماری چشمی تیروئید (TED) یا افتالموپاتی گریوز، یک بیماری خود ایمن است که در آن سیستم ایمنی به بافت های نرم، چربی و عضلات اطراف چشم حمله می کند.
- اگرچه ۹۰٪ موارد TED با پرکاری تیروئید (بیماری گریوز) مرتبط است، این بیماری می تواند در بیماران مبتلا به کم کاری خود ایمن (مانند تیروئیدیت هاشیموتو) یا حتی در افرادی که سطح هورمون تیروئید طبیعی دارند نیز رخ دهد.
- در این حالت، پتوز (افتادگی پلک) یا رتراکشن (بالا رفتن پلک) می تواند ناشی از التهاب، فیبروز و آسیب به عضلات کنترل کننده پلک باشد، نه صرفاً کمبود هورمون.
علائم چشمی همراه: فراتر از افتادگی پلک (پف پلک و سایر نشانه ها)
افتادگی پلک ناشی از کم کاری تیروئید به ندرت به تنهایی رخ می دهد. معمولاً این علامت بخشی از یک تابلوی بالینی بزرگتر است که به «چهره میگزودماتوز» (Myxedematous Facies) معروف است. توجه به این علائم همراه می تواند به تشخیص کمک کند:
۱. ورم و پف پلک ها (ادم پلکی)
این شایع ترین علامت چشمی در کم کاری تیروئید است.2 این پف آلودگی، که اغلب صبح ها شدیدتر است، ویژگی منحصر به فردی دارد:
- ادم غیر گوده گذار (Non-pitting): برخلاف ورم ناشی از احتباس آب (مثلاً در نارسایی قلبی)، اگر پلک پف کرده ناشی از کم کاری تیروئید را فشار دهید، فرورفتگی ناشی از فشار انگشت روی آن باقی نمی ماند. این به دلیل تجمع موکوپلی ساکارید ها (میگزودم) به جای آب آزاد است.
۲. خشکی چشم (Dry Eye Syndrome)
کم کاری تیروئید می تواند بر غدد اشکی تأثیر گذاشته و باعث کاهش تولید اشک یا تغییر در کیفیت لایه اشکی (Lipid layer) شود. این امر منجر به علائمی مانند سوزش، احساس وجود جسم خارجی یا شن ریزه در چشم، قرمزی و تاری دید متناوب می شود. در صورتی که خشکی چشم با بیرون زدگی خفیف چشم (پروپتوز) همراه باشد و پلک ها در طول خواب کامل بسته نشوند، خطر زخم قرنیه وجود دارد.
۳. ریزش مو های انتهای ابرو (Madarosis)
یکی از علائم پوستی کلاسیک مرتبط با کم کاری تیروئید، ریزش مو در یک سوم خارجی ابرو ها است. این علامت که به آن «نشانه هرتوگ» (Hertog’s sign) نیز گفته می شود، نشان دهنده تاثیر سیستمیک کمبود هورمون بر فولیکول های مو است.
۴. بیرون زدگی کره چشم (پروپتوز)
اگرچه بیرون زدگی چشم ها (Proptosis) علامت مشخصه پرکاری تیروئید (بیماری گریوز) است، اما در موارد نادر کم کاری تیروئید نیز گزارش شده است. این حالت تقریباً همیشه در زمینه بیماری خود ایمن (TED همراه با هاشیموتو) رخ می دهد و ناشی از التهاب و تورم بافت های پشت کره چشم است.
چه زمانی افتادگی پلک یک اورژانس پزشکی است؟
رعایت اصول ایمنی بیمار ایجاب می کند که تاکید شود: هر افتادگی پلکی ناشی از تیروئید نیست. اگرچه پتوز ناشی از کم کاری تیروئید معمولاً تدریجی و خفیف است، اما افتادگی پلک ناگهانی می تواند یک «پرچم قرمز» (Red Flag) جدی برای وضعیت های پزشکی تهدیدکننده حیات باشد.
برای تشخیص افتراقی، پزشکان از یک ارزیابی سه گانه استفاده می کنند: ۱. وضعیت پلک، ۲. وضعیت مردمک چشم، ۳. حرکات چشم.3
۱. افتادگی پلک ناگهانی (هشدار سکته مغزی)
اگر افتادگی پلک (معمولاً یک طرفه) به طور ناگهانی در طی چند ساعت یا چند روز رخ دهد، به خصوص اگر با ضعف در یک طرف صورت، اختلال در تکلم، سردرد شدید و ناگهانی، یا گیجی همراه باشد، می تواند نشانه ای از سکته مغزی (Stroke) یا آنوریسم مغزی باشد. این وضعیت نیازمند مراجعه فوری به اورژانس است.
۲. تشخیص افتراقی: میاستنی گراویس (Myasthenia Gravis)
میاستنی گراویس یک بیماری خود ایمن است که بر اتصال عصب به عضله تأثیر می گذارد.
- وضعیت پلک: افتادگی «متغیر» (Fluctuating) است. صبح ها و پس از استراحت بهتر است و در طول روز، با خستگی یا نگاه کردن طولانی مدت به بالا، بدتر می شود.
- وضعیت مردمک: مردمک ها کاملاً نرمال هستند.
- حرکت چشم: اغلب باعث دوبینی (Diplopia) می شود.
- اهمیت: این بیماری می تواند به سرعت پیشرفت کرده و عضلات تنفسی را درگیر کند.
۳. تشخیص افتراقی: سندرم هورنر (Horner’s Syndrome)
این سندرم ناشی از آسیب به مسیر عصبی سمپاتیک (همان مسیری که تیروئید روی آن تأثیر می گذارد) است.
- وضعیت پلک: افتادگی خفیف (Mild ptosis) در یک طرف.
- وضعیت مردمک: مردمک همان سمت تنگ (Miotic) است و در تاریکی به خوبی باز نمی شود (برخلاف چشم سالم).
- علائم همراه: عدم تعریق در همان سمت صورت (Anhidrosis).
- اهمیت (Red Flag): سندرم هورنر می تواند نشانه ای از یک مشکل زمینه ای خطرناک مانند تومور در قفسه سینه یا پارگی (دایسکشن) شریان کاروتید در گردن باشد که هر دو اورژانس محسوب می شوند.3
۴. تشخیص افتراقی: فلج عصب سوم (CN3 Palsy)
- وضعیت پلک: افتادگی شدید و تقریباً کامل.
- وضعیت مردمک: مردمک همان سمت گشاد (Dilated) است و به نور پاسخ نمی دهد.
- حرکت چشم: چشم قادر به حرکت به سمت داخل، بالا یا پایین نیست و به سمت «پایین و بیرون» منحرف شده است.
- اهمیت (Red Flag): این وضعیت یک اورژانس مطلق مغز و اعصاب است و می تواند ناشی از فشار مستقیم یک آنوریسم مغزی در حال رشد باشد.
فرآیند تشخیص گام به گام: تایید آزمایشگاهی کم کاری تیروئید
اگر افتادگی پلک تدریجی بوده و با علائم همراه (بخش III) مانند پف، خستگی، احساس سرما و خشکی پوست همراه است، اولین قدم مراجعه به متخصص داخلی یا متخصص غدد (Endocrinologist) برای ارزیابی عملکرد تیروئید است.
گام اول: معاینه بالینی و شرح حال
پزشک در مورد زمان شروع علائم، سابقه خانوادگی بیماری های تیروئید، علائم سیستمیک (مانند تغییر وزن، یبوست، افسردگی) و دارو های مصرفی سوال خواهد کرد.
گام دوم: استاندارد طلایی تشخیص (آزمایش خون)
تشخیص کم کاری تیروئید هرگز نباید صرفاً بر اساس علائم باشد و نیازمند تایید آزمایشگاهی قطعی است.
- آزمایش TSH (هورمون محرک تیروئید): این آزمایش، «حساس ترین» و با ارزش ترین آزمایش برای تشخیص کم کاری اولیه تیروئید است. TSH هورمونی است که از غده هیپوفیز ترشح می شود تا به تیروئید دستور تولید هورمون بدهد.
- تفسیر: TSH بالا نشان می دهد که غده هیپوفیز در حال تلاش شدید برای وادار کردن غده تیروئیدِ کم کار به فعالیت است.
- آزمایش Free T4 (تیروکسین آزاد): این آزمایش سطح هورمون فعال تیروئید (T4) که در دسترس سلول های بدن است را اندازه گیری می کند.
- تفسیر: در کم کاری تیروئید آشکار، سطح FT4 پایین است.
انجمن تیروئید آمریکا (ATA) بر اهمیت این آزمایش ها تاکید دارد:
“An abnormally high TSH means hypothyroidism: the thyroid gland is being asked to make more T4 because there isn’t enough T4 in the blood.” 5
ترجمه: «TSH غیرطبیعی بالا به معنای کم کاری تیروئید است: از غده تیروئید خواسته می شود T4 بیشتری بسازد زیرا T4 کافی در خون وجود ندارد.»
- آزمایش های تکمیلی: در صورت تایید کم کاری تیروئید، پزشک ممکن است آزمایش آنتی بادی های تیروئید (مانند Anti-TPO) را برای تشخیص علت زمینه ای (مانند تیروئیدیت هاشیموتو) درخواست دهد.
استراتژی های درمانی جامع: یک رویکرد مرحله ای
در مواجهه با افتادگی پلک در زمینه کم کاری تیروئید، اولویت بندی درمان حیاتی است. پرش مستقیم به جراحی زیبایی پلک قبل از اصلاح وضعیت تیروئید، یک اشتباه رایج و غیرموثر است.
مرحله اول (الزامی): درمان بیماری زمینه ای (کم کاری تیروئید)
درمان خط اول و استاندارد طلایی برای کم کاری تیروئید، درمان جایگزینی هورمون با داروی لووتیروکسین (Levothyroxine) به صورت روزانه و ناشتا است.
تاثیر بر علائم چشمی:
این مرحله حیاتی ترین بخش درمان است.
- بهبود پف پلک (ادم): درمان با لووتیروکسین و بازگشت به حالت یوتیروئید (سطح هورمون نرمال)، تجمع موکوپلی ساکارید ها (میگزودم) را معکوس کرده و پف و تورم پلک ها و صورت را به طور موثر و قابل توجهی کاهش می دهد.
- بهبود افتادگی پلک (پتوز): اگر پتوز ناشی از مکانیسم ۱ (کاهش تون سمپاتیک) باشد، با بازگشت سطح TSH به محدوده طبیعی، تون سمپاتیک احیا شده و افتادگی پلک به طور کامل برطرف می شود. شواهد بالینی این بهبودی کامل را تایید می کنند.
“Hypothyroidism should be considered in the differential diagnosis of patients who manifest with ptosis and that prompt replacement of hormone can lead to a complete recovery.”
ترجمه: «کم کاری تیروئید باید در تشخیص افتراقی بیمارانی که با پتوز مراجعه می کنند در نظر گرفته شود و جایگزینی سریع هورمون [تیروئید] می تواند منجر به بهبودی کامل گردد.»
مرحله دوم: درمان تخصصی پتوز (در صورت عدم بهبودی)
نکته مهم: اگر پس از گذشت ۶ ماه تا ۱ سال از تثبیت کامل وضعیت تیروئید (TSH نرمال و پایدار)، افتادگی پلک همچنان به طور قابل توجهی باقی مانده باشد، نشان دهنده آن است که پتوز احتمالاً ناشی از تغییرات ساختاری دائمی، فیبروز (در زمینه TED) یا علل دیگری (مانند افزایش سن همزمان) بوده است. در این مرحله، درمان های مستقیم پلک بررسی می شوند:
۱. راهکار های جراحی (درمان قطعی)
- بلفاروپلاستی (Blepharoplasty): این جراحی که به جراحی زیبایی پلک معروف است، عمدتاً برای برداشتن پوست، چربی و بافت اضافی (پف) طراحی شده است. این جراحی مستقیماً عضله بالابرنده اصلی را اصلاح نمی کند اما می تواند به رفع سنگینی مکانیکی پلک کمک کند.
- جراحی ترمیم پتوز (Ptosis Repair): این جراحی تخصصی تر است و مستقیماً عضله ضعیف شده را هدف قرار می دهد:
- برداشتن عضله لواتور (Levator Resection): جراح عضله اصلی بالابرنده پلک (لواتور) را کوتاه یا سفت می کند تا قدرت لیفت آن افزایش یابد.
- مولرکتومی (Mullerectomy): جراح عضله مولر (عضله سمپاتیک) را کوتاه می کند. این روش برای پتوز خفیف تا متوسط (مانند آنچه در هورنر یا گاهی پس از التهاب تیروئید باقی می ماند) ایده آل است.
۲. راهکار های غیرجراحی (موقت و حمایتی)
- عصای پتوز (Ptosis Crutch): این یک راه حل مکانیکی و غیرتهاجمی برای بیمارانی است که کاندید جراحی نیستند (مثلاً به دلیل بیماری های زمینه ای شدید مانند دیابت کنترل نشده یا فشار خون بالا).
- عصای پتوز چیست؟ یک ابزار فلزی یا سیلیکونی سفارشی ساز است که به قسمت داخلی قاب عینک متصل می شود. این عصا زیر چین پلک قرار گرفته و به صورت فیزیکی پلک افتاده را بالا نگه می دارد و مسیر دید را باز می کند.
تشخیص افتراقی علل شایع پتوز
این جدول به درک تفاوت های کلیدی بین علل مختلف افتادگی پلک کمک می کند.
| ویژگی (Feature) | پتوز ناشی از کم کاری تیروئید | پتوز ناشی از میاستنی گراویس (MG) | پتوز ناشی از سندرم هورنر | پتوز ناشی از فلج عصب ۳ (CN3) |
| شروع (Onset) | تدریجی (هفته ها تا ماه ها) | نوسانی (Fluctuating) (بدتر شدن در عصر) | معمولاً ناگهانی (بسته به علت) | ناگهانی (اورژانسی) |
| وضعیت مردمک (Pupil) | نرمال | نرمال (نکته کلیدی) | تنگ (Miotic) | گشاد (Dilated) |
| حرکت چشم (Motility) | نرمال | اغلب محدود (ایجاد دوبینی) | نرمال | فلج (چشم به پایین و خارج) |
| علائم همراه کلیدی | پف پلک، خشکی چشم، احساس سرما، ریزش ابرو 2 | ضعف عمومی عضلات، خستگی پذیری | عدم تعریق در یک طرف صورت (Anhidrosis) | سردرد شدید، دوبینی شدید |
| درمان اولیه | لووتیروکسین | مهارکننده های کولین استراز | درمان علت زمینه ای (اورژانسی) 4 | جراحی مغز و اعصاب (اورژانسی) |
مدیریت کاربردی و نکات مراقبتی (تجربه محور)
در طول فرآیند درمان کم کاری تیروئید، که ممکن است زمان بر باشد، مدیریت علائم چشمی آزاردهنده (پف و خشکی) اهمیت زیادی دارد.
۱. مدیریت پف پلک (ادم میگزودماتوز)
- کمپرس سرد: استفاده از کمپرس سرد (مانند قاشق فلزی سرد شده در یخچال، کیسه یخ پیچیده شده در پارچه، یا ماسک ژله ای سرد) در صبح ها به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه، به انقباض موقت عروق خونی و کاهش تورم کمک می کند.
- بالا بردن سر هنگام خواب: خوابیدن با استفاده از یک یا دو بالش اضافی (بالا بردن سر نسبت به بدن) از تجمع مایعات در اطراف چشم در طول شب به دلیل نیروی جاذبه جلوگیری می کند.
- کاهش مصرف سدیم (نمک): اگرچه ادم تیروئیدی غیر گوده گذار است، اما مصرف زیاد نمک در رژیم غذایی می تواند احتباس مایعات عمومی بدن را تشدید کرده و پف صورت و پلک ها را بدتر کند.
۲. مدیریت خشکی چشم (DED)
- اشک مصنوعی (روان کننده ها): استفاده منظم و مکرر (حداقل ۴ بار در روز) از قطره های چشمی روان کننده (Artificial Tears) بدون مواد نگهدارنده (Preservative-Free)، برای حفظ رطوبت سطح چشم ضروری است.
- استفاده از عینک آفتابی: چشم های خشک، ملتهب و گاهی بیرون زده، به نور خورشید و باد بسیار حساس هستند. استفاده از عینک آفتابی، به ویژه مدل های پوشاننده (Wraparound)، از چشم ها در برابر این عناصر محافظت می کند.
- مراقبت های محیطی: از قرار گرفتن در معرض باد مستقیم (کولر، پنکه) خودداری کنید و در محیط های خشک (مانند زمستان یا در محیط های اداری) از دستگاه بخور سرد استفاده نمایید.
- مراقبت شبانه: اگر پلک ها به طور کامل بسته نمی شوند، پزشک ممکن است استفاده از پماد های چشمی روان کننده هنگام خواب یا «چسباندن پلک» (Taping) با چسب های پزشکی مخصوص را برای جلوگیری از خشک شدن قرنیه توصیه کند.
۳. نکات سبک زندگی و تغذیه در کم کاری تیروئید
- مصرف ید کافی: ید برای تولید هورمون تیروئید ضروری است. اطمینان حاصل کنید که از نمک یددار تصفیه شده در رژیم غذایی خود استفاده می کنید.
- مدیریت استرس: استرس مزمن می تواند بر عملکرد سیستم ایمنی (به ویژه در بیماری هاشیموتو) و محور تیروئید تأثیر بگذارد. تکنیک های مدیریت استرس مانند مدیتیشن و تنفس عمیق توصیه می شوند.